Niejednokrotnie pracodawcy mają wątpliwości, czy pracownicy rzeczywiście są chorzy i czy prawidłowo wykorzystują zwolnienie lekarskie. Dotyczy to zwłaszcza sytuacji, gdy pracownik przebywa na L-4 w okresie wypowiedzenia umowy o pracę.

Kontrola zwolnień lekarskich obejmuje sprawdzenie, czy druk zwolnienia lekarskiego jest autentyczny i został rzeczywiście wystawiony przez podpisanego lekarza (kontrola formalna) oraz czy pracownik wykorzystuje zwolnienie lekarskie zgodnie z jego przeznaczeniem (kontrola prawidłowości wykorzystywania zwolnień od pracy).

Szczegółowe zasady i tryb kontroli zawiera rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 27 lipca 1999 r. w sprawie szczegółowych zasad i trybu kontroli prawidłowości wykorzystywania zwolnień lekarskich od pracy oraz formalnej kontroli zaświadczeń lekarskich.

Kontrola formalna zaświadczeń lekarskich polega na sprawdzeniu, czy zaświadczenie:

1) nie zostało sfałszowane,

2) zostało wydane zgodnie z przepisami w sprawie zasad i trybu wystawiania zaświadczeń lekarskich.

Natomiast kontrola prawidłowości wykorzystywania zwolnień lekarskich od pracy z powodu choroby polega na ustaleniu, czy ubezpieczony w okresie orzeczonej niezdolności do pracy:

1) nie wykonuje pracy zarobkowej,

2) nie wykorzystuje zwolnienia lekarskiego od pracy w sposób niezgodny z jego celem.

Kontrola prawidłowości wykorzystywania przez ubezpieczonych zwolnień lekarskich od pracy z powodu konieczności osobistego sprawowania opieki nad dzieckiem lub innym chorym członkiem rodziny polega na ustaleniu, czy:

1) ubezpieczony nie wykonuje pracy zarobkowej,

2) ubezpieczony nie wykorzystuje zwolnienia lekarskiego od pracy niezgodnie z jego celem,

3) poza ubezpieczonym nie ma innych członków rodziny pozostających we wspólnym gospodarstwie domowym, mogących zapewnić opiekę; nie dotyczy to sprawowania opieki nad chorym dzieckiem w wieku do 2 lat.

Pracodawcy – płatnicy składek na ubezpieczenie chorobowe, którzy zgłaszają do ubezpieczenia powyżej 20 ubezpieczonych mają prawo do pełnej kontroli zwolnień lekarskich tj. do kontroli formalnej i do kontroli prawidłowości wykorzystania zwolnienia.

Pracodawca może kontrolę wykonać osobiście, ale może również upoważnić swojego pracownika czy osobę spoza zakładu  (wzór upoważnienia zawarty jest w rozporządzeniu).

O terminie przeprowadzenia kontroli decyduje pracodawca. Kontrola prawidłowości wykorzystywania zwolnień lekarskich od pracy powinna być dokonywana w miarę potrzeby, bez ustalania z góry stałych jej terminów, a nasilana szczególnie w okresach, w których występuje zwiększona absencja z powodu choroby lub sprawowania opieki.

Natomiast pracodawcy, którzy zgłaszają do ubezpieczenia poniżej 20 ubezpieczonych mają prawo do przeprowadzenia kontroli formalnej. Mogą zwrócić się do ZUS z wnioskiem o przeprowadzenie kontroli prawidłowości wykorzystywania zwolnienia lekarskiego. ZUS może dokonać kontroli również z urzędu.

Gdy zaświadczenie lekarskie zostało sfałszowane bądź pracownik wykonuje w okresie niezdolności do pracy pracę zarobkową lub wykorzystuje zwolnienie od pracy w sposób niezgodny z jego celem pracownikowi nie przysługuje zasiłek chorobowy. Pracodawca może również pracownika zwolnić dyscyplinarnie.

Celem zwolnienia lekarskiego jest doprowadzenie do możliwie jak najszybszej poprawy stanu zdrowia pracownika.

Sąd Najwyższy ustalił, że pracownik przebywający na zwolnieniu lekarskim ma obowiązek wykonywać zalecenia lekarza oraz podejmować działania, które przywrócą mu zdrowie. Gdy tego jednak nie robi, a wręcz przeciwnie, podejmuje inne działania, takie jak np. praca zarobkowa, można uznać, że dochodzi do ciężkiego naruszenia obowiązków pracowniczych poprzez działalnie godzące w dobro pracodawcy i zakładu pracy oraz naruszenie obowiązku lojalności wobec pracodawcy

„Jeśli pracownik mógł wykonywać czynności niezbędne życiowo, takie jak wyjście do apteki, na zakupy czy krótki spacer, to w sytuacji poszerzenia tych czynności o inne zbędne zajęcia, ma miejsce niezgodne z celem wykorzystanie zwolnienia lekarskiego. Wielogodzinne wyjście do galerii handlowej, w tym długotrwała gra na automatach, nie stanowią czynności niezbędnych. Wykonywanie czynności mogących przedłużyć okres niezdolności do pracy jest przy tym zawsze wykorzystywaniem zwolnienia niezgodnie z jego celem. Celem zwolnienia od pracy jest odzyskanie przez ubezpieczonego zdolności do pracy. W jego osiągnięciu przeszkodą może być zarówno wykonywanie pracy zarobkowej (co przesądził ustawodawca), jak i inne zachowania ubezpieczonego utrudniające proces leczenia i rekonwalescencję (wyrok Sądu Najwyższego z 26.07.2011 r. sygn. akt I PK 22/11).